15 Temmuz “darbe girişimi” üzerine Türkiye’de yayımlanan ilk kaynaklara bakış

Mart 2017 Version française

Çok yakın tarihle uğraşmak riskli olsa da, günümüz siyasi söylemi bakımından yeni bir dönem başlattığı düşünülen bir olayı ele almak oldukça gereklidir. Nitekim yakın zaman önce cumhurbaşkanı, 15 Temmuz (2016) tarihinin saygınlığını yitirmiş İstanbul iktidarını tanımayan TBMM’nin Ankara’da açıldığı 23 Nisan (1920) tarihi ile kıyaslanabileceğini ifade etmiştir. Yani her iki tarihin de yeni bir siyasi düzen başlattığının işareti verilmektedir. Bu olayı tanımlamak için henüz erkendir, hatta 15 Temmuz’u bir kırılma anı olarak kabul ederek, gündem çerçevesinde rağbet gören milli tarihi körü körüne yeniden yazmak için de erkendir. Fakat konuyla ilgili yayınların eleştirel bir değerlendirmesini yaparak, genel bir görünüm sunmanın yersiz olmayacağı kanaatindeyiz.

Aradan geçen zaman ve konunun son derece yüksek siyasi hassassiyeti göz önüne alındığında, sosyal bilimler adına yarışır nitelikte, mesafe ve tarafsızlık gerektiren bir çalışma henüz piyasada bulunmamaktadır. Hâlihazırdaki yayınlar ise resmi söylem, tanıkların dilinden anlatılanlar ve deneme/çözümleme ortaya koyan çalışmalar olmak üzere, üç ana kola ayrılabilir.

1)    Yeni mitosu şekillendirecek anlatılar1

 Tıpkı Ocak 2017 tarihinde yayımlanan 15 Temmuz: Başarısız bir darbe girişimin ekonomi politiği başlıklı AKP’ye yakın düşünce kuruluşu Siyaset, Ekonomi ve Toplum Araştırmaları Vakfı’nın (SETA) 184. sayılı raporu (Ünay & Dilek, 2017) gibi, SETA raporları bu kümede yer almaktadır. Ayrıca olayın daha çok zamansal akışına değinilip, incelemeci bakışın oldukça zayıf kaldığı (Yarar & Bozkurt, 2016) ve çizimler aracılığıyla hafızalarda yer etmeyi hedefleyerek (Topaloğlu, 2016), olayın kutsallaştırılmasına katkıda bulunan eserler yer almaktadır. Öte yandan bazı “anlatıların” başarısız darbeden ziyade, bilhassa Fethullah Gülen’e odaklandığını (Yangın, 2016; Turhan, 2016, Tayanç Çalışır; 2016 ; Önsel, 2016) belirtelim. Çoğunluğunu söz konusu şahsın eski yakınlarının kaleme aldığı ve kökten bir mesafe koymak istedikleri izlenimi uyandıran eserler (Erdoğan, 2016), yeni “düşmanın” tanımlanmasına katkıda bulunmaktadır.

Son olarak resmi savların yaygınlaşmasına hizmet eden hikayeleştirici üsluptaki daha edebi anlatılar da mevcuttur. Haluk Özdil Reis’in altı saati başlıklı tarihi romanında Recep Tayyip Erdoğan ve ailesini sahneye konmaktadır (Özdil, 2016). Yazar, kitabın girişinde “’Şeytanın Dansı’ başlayacaktı” (s.7) ifadesini kullanmıştır. Bahadır Yenişehirlioğlu, Kara Güneş isimli kitapta, Manisa’da yaşayan fakat arkadaş olmalarına rağmen bu darbe girişimi sırasında birbirinin tersi yolları izleyip, biri darbeci olan diğeri ise ‘direnişe’ katılan iki gencin öyküsünü anlatmaktadır. Kara Güneş, yazarı tarafından “kandırmaca, aldatmaca ve darbeye karşı duran bir direniş romanı” olarak sunulmaktadır (Yenişehirlioğlu, 2016).

2)    Seçilmiş tanıkların anlattıkları

Gazetecilerin o gece yaşadıklarını anlatmak üzere kaleme aldığı birçok kitap yayımlandı. Akıllı telefonu aracılığıyla Recep Tayyip Erdoğan’a ulaşan CNN-Türk Ankara temsilcisi Hande Fırat o geceki gelişmelerin perde arkasına 24 Saat isimli kitabında duygulu olduğu kadar ciddi bir üslupla eğilmektedir (Fırat, 2016). Bundan böyle Türkiye’de bir yıldıza dönüşen Fırat’ın kitabı, büyük dağıtımcıların sahip olduğu mağazalarda satılmaktadır. Türkiye Haber Kameramanları Derneği’nin yayınladığı KalkışMa isimli kitapta, olaylar sırasında görev yapan 102 kameraman, deneyimlerini özellikle çocuklara yönelik biçimde anlatmaktadır (2016).

Ayrıca halkın yazdığı söylenen Darbeye Dur Dedik! isimli anlatı gibi, “aşağıdakilerin şahitliklerinin” dile getirildiği anlatılar da mevcuttur (2016). Bu ortak kitabı gerçekten de sıradan insanlar kaleme aldığı gibi, gazeteci, yazar ve yönetmenler de esere katkıda bulunmuştur. Böylesi bir başlık, söz konusu kalkışma sırasında sokağa çıkan kişilerin şahitlikleri izlenimini verse de, kitapta olayların -uzaktan, bazen ekranları başından hatta yurtdışından izleyen- bireyler tarafından nasıl algılandığı üzerinde özellikle durulmaktadır.

3)    Deneme ve incelemeler

Bazı yazarlar, duruşma ve gözaltı ifadelerine veya ulaşılması zor belgelere dayanan, önceden yayımlanmamış gazetecilik araştırmalarını öne çıkarmaktadır. Bir araştırmacı nezdinde bu tür çalışmaların başlıca faydası resmi evrak örneklerini sunmalarıdır. Gülen cemaatinin ordu bünyesindeki yapılanmasına parmak basan Crypto başlıklı kitap (Şahin, 2017) ve yazarının elindeki mevcut demeçlere göre operasyonların seyrini yorumladığı Kod adı Mürted (Öztürk S., 2016) isimli eser bu türden yayınlara örnektir. 15 Temmuz Bir Devrimin Eşiğinde isimli bir başka kitap, olayları kemalizm ve atatürkçülük üzerinden ele alarak bir inceleme sunma gayreti ile karşımıza çıkmaktadır (Üzülmez, 2006). Yazar kitabında kemalizmin iflasından söz etmektedir. Kuşkusuz ivedilikle kaleme alınmış olan söz konusu eser, yazarın önceki yazılarını bir araya getirmekte ve 15 Temmuz hakkında gerçekten derin bir inceleme sunmamaktadır.

Diğer yandan, ordunun kalkışma öncesinde uğradığı değişime değinip, kurumun geleceğini sorgulayan, emekli bir ordu mensubunun kaleme aldığı Şanlı Ordudan Zanlı Orduya (Öznal, 2016) başlıklı kitap gibi, daha çok Türk ordusu ile ilgili incelemelerde bulunan eserler de mevcuttur. Yine aynı doğrultuda, Ergenekon davası kapsamında Ağustos 2013’te müebbet hapis cezasına çarptırılıp, Mart 2014’te serbest bırakılan ve orduyu içeriden tanıyan eski genelkurmay başkanı İlker Başbuğ, CNNTürk kanalında Ahmet Hakan’ın sunduğu Tarafsız Bölge isimli programda verdiği beyanata, 15 Temmuz öncesi ve sonrası (Başbuğ, 2006) isimli kitabında yer vermektedir (s.15-98). Kitabın, bir önceki bölümü (s. 99-136) tamamlayıcı nitelikteki “Türk ordusunun şerefli ve onurlu üniformasını 53 yıl taşıdım” isimli ikinci kısmı, daha önceden yayımlanmamıştır. Eserin son kısmı (s. 137-176) ise İlker Başbuğ’un 7 Ekim 2015 tarihinde Yargıtay 16. Ceza Dairesine verdiği ifadenin bir kısmını içermektedir. Başbuğ, bu kalkışmayı bir askeri darbe diye adlandırmak yerine “cemaatin silahlı darbesinden” bahsetmektedir. Başbuğ’un tahlili; olayların nitelenmesi, sorumluların tanımlanması ve Türk ordusundaki kendisinin desteklemediği son dönem reformlarına bakışı açısından ilginçtir. Zira Başbuğ’a göre, reformlar “kalp hastasına kanser tedavisi yapmak” gibidir. İlker Başbuğ, 15 Temmuz’u TSK’ya karşı yapılmış bir darbe olarak değerlendirmekte ve söz konusu kurumun, olağanüstü 30 Temmuz 2016 tarihli, 91 sayfa uzunluğundaki bir KHK ile hâl çerçevesinde ve mecliste tartışılmaksızın yeniden yapılandırılmasını eleştirmektedir.

Sonuç

Murat Belge’nin2 yakın zaman önce ifade ettiği gibi, “15 Temmuz’da gerçekten ne olduğunu anlamış” değilsek, hâlen tam olarak nitelendirilememiş bu olay hakkındaki çok sayıdaki eser de anlama arzumuzu tam olarak tatmin etmemektedir. Öte yandan bu bolluğun da bir anlamı vardır ve bunun doğruluğu ileride tartışılmalıdır: çok sayıda eser, bu darbenin keskin etkisinin ve resmi söylemi mutlak suretle türlü kollardan yayma ihtiyacının da bir göstergesidir.

Bu yüzden daha eleştirel yaklaşan ve başka bakış açılarına kapı açan eserler beklenmektedir.

Kaynakça

• -AKGÜL Ahmet, 15 Temmuz Hıyanetinin Gizemi – Bir Darbe Analizi ve Sistem Krizi,  Sone Yayınları, 2016
• -BAŞBUĞ İlker, 15 Temmuz öncesi ve sonrası, 2016, İstanbul, DK, 2016
• -BAYRAM Ali, O Gece Özel Harekat, Puslu Yayıncılık, 2016
• -CANTÜRK Abdülkerim, Hannas’ın 15 Temmuz İşgal Girişimi, IQ Kültür Sanat Yayıncılık, 2016
• -ERDOĞAN Latif, Şeytanın GÜLEN Yüzü, İstanbul, Turkvuaz, Temmuz 2016
• -FIRAT Hande, 24 Saat – 15 Temmuz’un Kamera Arkası, Doğan Kitap, 2016
• -GÖRGÜLÜ Eray 15 Temmuz En Uzun Gece, Pusula Yayınevi – Ankara, 2016
• -KAVAKLI Ali Erkan, 15 Temmuz Diriliş Destanı, Nesil Yayınları, 2016
• -KOÇAK Cemil, Darbeler Tarihi, Timaş Yayınları, 2016
• -ÖNSEL Mustafa, Aşil’in Topuğu FETÖ’nün O Gecesi, İstanbul, Alibi Yayıncılık, 2016
• -ÖZDEMİR Cüneyt & TAŞ Kenan, Bir Millet Direniyor-15 Temmuz Tanıklıkları, Doğan Kitap, 2016
• -ÖZDİL Haluk, Reis’İn Altı Saati – En Kritik Gece: 15 Temmuz, Vatan Kitap, 2016
• -ÖZNAL Erdoğan, Şanlı Ordudan Zanlı Orduya, Tekin Yayınevi, 2016
• –ÖZTÜRK Bekir, Diyalog’dan Darbeye – 15 Temmuz’un Kodları, Altaylı, 2016
• -ÖZTÜRK Saygı, Kod Adı Mürted, Doğan Kitap, 2016
• -ÖZİPEK Bekir Berat, ABAYHAN Yasemin, 15 Temmuz Darbe Girişimi Uzun Gecenin Kısa Tarihi, Kadim Yayinlari, 2016
• -MİŞ Nebi, GÜLENER Serdar, COŞKUN İpek, DURAN Hazal, AYVAZ M. Erkut, Demokrasi Nöbetleri – Toplumsal Algıda 15 Temmuz Darbe Girişimi, SETA Kitapları, 2016
• -ŞAHİN Helin, Kripto (15 Temmuz Darbe Gecesi), Profil Yayınları, 2017
• -ŞİŞMAN Mustafa, 15 Temmuz Türkiye Destanı, Cinius Yayınları, 2016
• -TAYANÇ ÇALIŞIR Kurtuluş, 15 Temmuz ve Fetö Bir Terör Örgütünün Anatomisi, Kaynak Yayınları, 2016.
• -TOPALOĞLU Yasin, Son Darbe – Türk Milletinin 15 Temmuz Destanı, Elips Kitap, 2016
• -TURHAN Talat, Sarmaşık Fetö’nün Dolarları, Nergiz Yayınlari, 2016
• -ÜNAY Sadık & DİLEK Şerif, 15 Temmuz: Başarısız bir darbe girişiminin ekonomi politiği, Ankara, SETA, Analiz, Sayı 184, (Ocak 2017)
• -ÜZÜLMEZ Abdurrahman, 15 Temmuz, Bir Devrimin Eşiğinde, Profil Yayıncılık, 2016
• -YANGIN İlhami, Cemaat’in İlk Darbesi, Tekin Yayınevi, 2016
• -YARAR Mete & BOZKURT Ceyhun, Darbenin Kayıp Saatleri, Destek Yayınları, 2016
• -YENİŞEHİRLİOĞLU Bahadır, Kara Güneş – Bir 15 Temmuz Romanı, Timaş Yayınları, 2016
• -YURDAKUL Kazım, Milletin Darbesi 15 Temmuz, Türdav Yayınları, 2016
• –Kalkışma: Habercilerin Kaleminden 15 Temmuz, Türkiye Haber Kameramanları Derneği, 2016
• -“Ortadoğu’da Darbeler”, Ortadoğu Analiz, Ankara: ORSAM, Eylül-Ekim 2016, 8/76
• –Darbeye Dur Dedik! Bu Kitabı Halk Yazdı, Puslu, 2016

1. Bunların yanı sıra, T.C. Cumhurbaşkanlığı tarafından İnternet üzerinden, sırasıyla Ağustos ve Kasım 2016’da yayımlanan resmi raporlar da bulunmaktadır (sonuncu rapor Türkçe-İngilizce veya Türkçe-Fransızca olmak üzere çift dilde hazırlanmıştır): http://www.tccb.gov.tr/assets/dosya/2016-09-22-15temmuz-tr.pdf, http://www.tccb.gov.tr/assets/dosya/2016-12-02-onsorudafeto-tr-en.pdf, http://www.tccb.gov.tr/assets/dosya/2016-09-22-15temmuz-fr.pdf.
2. Murat Belge’nin 9 Şubat 2017 tarihli T24’ün İnternet sitesindeki makalesi okunabilir. http://grihat.com/murat-belge-15-temmuzda-gercekten-ne-oldugunu-anlamis-degiliz/.