Aralık 2016
Version française

IFEA, Arap dilinin özellikle Orta Çağ Arapçası konusunda uzmanlaşmış araştırmacıların önemli bir uğrak noktası olmuştur ve günümüzde de bu özelliğini hâlen korumaktadır. Enstitünün kütüphanesinde bulunan, Arap ve İslam âlemi üzerine, Fransızca ve İngilizce yüzlerce çalışma ve 200 kadar Arapça eser, bu durumun bir göstergesidir. Orta Çağ tarihi ve modern Mısır tarihi olmak üzere, başlıca iki konu etrafında şekillense de, sınırlı sayıdaki Arap dünyasıyla ilgili kaynaklar içinde çok çeşitli alanlardan eserler bulunmaktadır. İlerleyen satırlarda söz konusu çeşitliliği genel hatlarıyla ortaya koymaya çalışacağız.

IFEA kütüphanesinde her Arap dili uzmanının sıklıkla ihtiyaç duyacağı kaynaklar mevcuttur. Arapçadan başka bir dile veya bir başka dilden Arapçaya sözlüklerin (Kazimirski, Wehr, Lane) yanı sıra, Yakut el-Hamavi’nin (ö. 1229) coğrafi sözlüğü, K. Brockelmann’ın ve F. Sezgin’in yazar ve eser katalogları ile Türk kütüphanelerindeki el yazmaları kataloğu, araştırmacılar için sağlam bir kaynak niteliğindedir. Bunların arasında, J. Golius’un 1653 basımlı Arapça-Latince lugatı (Lexicon arabico-latinum), ilk basımı 1680 yılında Viyana’da yapılmış F. Mesgnien’in Şark lisanları sözlüğü (Thesaurus linguarum Orientalium Turcicae arabicae Persicae) ile G. W. Freytag’ın 1837 basımlı Arapça-Latince lugatı (Lexicon arabico-latinum) gibi, 17. yüzyıldan 19. yüzyıla dek kullanılmış tarihi sözlüklerin bulunduğunu belirtmek gerekir. Bir başka dikkat çekici sözlük ise Kaşgarlı Mahmut’un 1075 yılı civarında kaleme aldığı, etnoğrafik bilgiler de içeren Divanü Lugati’t-Türk isimli Türk dilleri sözlüğüdür.

ISL başlığı altında toplanmış, Arap ve İslam medeniyetlerinin tarihi ile ilgili ve bu medeniyetlerdeki düşünce tarihi konulu kaynaklar, özellikle Abbasi dönemini (750-1258) ele alır. Bunlar arasında, ilahiyat ve fen bilimleri olduğu kadar, edebiyat ve sanat alanlarındaki eserler de mevcuttur. Örneğin edebiyat alanında, İbn Abdürabbih’in eşsiz gerdanlık anlamına gelen El-İkdü’l-Ferid isimli şaheserinin yanı sıra, Abbasi dönemi nesrinin iki büyük ismi olan, El Cahiz’in (ö.867) ve Ebu Hayyan et-Tevhidi’nin (ö.1023) edebi mektupları da bulunur. Kütüphanede, Harezmi’nin (ö. 850) cebir eseri ile Abu Sahl İsa ibn Yahya al-Masihi’nin (ö. 1010) tıbbiyeyi yüz soruda ele aldığı kitabı mevcuttur. İlahiyat alanında ise İmam Buhari’nin (ö. 869) hadis külliyatı ve Ebu Cafer Taberi’nin (ö.923) tefsirinin yanı sıra, akılcı yaklaşımıyla öne çıkan mutezile anlayışının nadir incelemelerinden olan ve Ebü’l-Hüseyin el-Basri’ye (ö. 1044) ait el Mu‛temed isimli fıkıh usulü hakkındaki eserin de altını çizmek gerekir. Ayrıca İsmaili yaklaşımı yansıtan birtakım incelemeler de mevcuttur, bunlar arasından özellikle, Fatimi tarihçisi ve İsmaili bir vaiz olan Kadı Numan’ın (ö. 974) El-İktişar isimli, hukukun temellerini irdeleyen kitabını sayabiliriz.

Yine de IFEA kütüphanesindeki Arapça eserlerin büyük çoğunluğunu Orta Çağ ve Osmanlı öncesi döneme ait vakayinameler oluşturmaktadır. Arap ve İslam medeniyetlerinde tarih yazımı, edebi bir tür olarak, Abbasi iktidarının güçlenmesiyle birlikte, 9. yüzyılda ortaya çıkmıştır ve vakayinamelerin temelinde senet diye adlandırılan ve aktardıkları haberin doğruluğunu teyit eden bir rivayet zinciri yatar. Anlatılanları konuya göre sınıflandıran, yaşam öykülerinin veya şehir tarihlerinin derlendiği başka biçimler, kısa zaman içinde ortaya çıkmışsa da, tüm tarihi nitelikteki çalışmalar, bu anlatıların çoğunlukla yıllık biçiminde derlenmesi sonucu ortaya çıkmıştır. Suriye’deki Selçuklu (1078-1117), Eyyübi (1171-1341) ve Memlük dönemlerine (1250-1517) ışık tutan, Suriye ve Mısır tarihi üzerine yazılmış çok sayıda eserin yanı sıra, IFEA kütüphanesi, Abbasi dönemine ait iki önemli vakayinameyi barındırmaktadır. Bunların ilki El Mesudi’nin “Altın Bozkırlar ve Cevher Madenleri” anlamına gelen Muruc ez-Zeheb ve Ma’adin el-Cevahir başlıklı eseri, ikincisi ise Ebu Cafer Taberi’nin Tarih-i Taberi diye anılan kitabıdır. Kütüphanede ayrıca İbn Kadı Şuhba’nın (ö. 1448) Şam tarihi hakkındaki eseri ile Orta Çağ’da kaleme alınmış, biri İbn-i Adim’e (ö. 1262), diğeri ise Ragıb et-Tabbah’a (ö. 1370) ait, Halep tarihi üzerine iki eser ve Hicri takvime göre 10. yüzyıla denk gelen 1494-1591 yılları arasında yaşamış önemli kişilerin yaşam hikayelerini sunan, El-Gazi’ye ait (m. 1650) “bu asrın ayanı” anlamına gelen eseri bulunmaktadır.

Arap dünyası üzerine 15. yüzyıl sonundan bu yana yürütülen çalışmalarda, Kafkasya ve Çerkezler odaklı on kadar araştırmayı saymazsak, özellikle, Osmanlı İmparatorluğu hakimiyetindeki Arap topraklarının işlendiğini söyleyebiliriz. Bu çalışmalar arasında Yemen, Irak ve Suriye’deki Osmanlı yönetimi ile ilgili araştırmalara rastlamak mümkündür. Fakat birçok dildeki 200’ü aşkın eserle Mısır tarihi, hiç kuşkusuz en çok eserin verildiği konu olarak ön sırada yer almaktadır. IFEA’daki Arapça kaynaklar, Mısır’da Abbasi sonrası döneme has vakayinamelerin bir devamı niteliğinde, bu bölgede yaşanmış farklı dönemlere işaret etmektedir, tıpkı başta İbn-ül Haşeb’in, (ö. 1815) 1688-1785 yıllarına denk gelen, Hicri takvimin 12. yüzyılını ele alan, vakayinamesi olmak üzere, El-Geberti’nin (ö. 1825) vakayinamesinde Fransa’nın Mısır seferini işleyen kısmı ile Muḥammed Afifi’nin Osmanlı dönemi Mısırını ele alan araştırmaları gibi. Bu çalışmalar, Kavalalı Mehmet Ali Paşa iktidarından İngiliz egemenliğine dek, Mısır tarihini; sosyal, ekonomik ve idari açıdan ele almalarıyla öne çıkarlar.

Kaynakça

Sözlük ve kataloglar

• IHSANOĞLU, E. (dir.), Catalogue of Islamic Medical Manuscripts Manuscripts (in Arabic, Turkish and Persian) in the Libraries of Turkey, 1984 (Tur Gb 065)
• HAMIDULLAH, M. (éd.), Le dictionnaire botanique d’Abu Hanifa ad-Dinawari (Kitab an-Nabat), 1973 (COLL VI H 05)
• MESGNIEN, F., Thesaurus : Linguarim Orientalium Turcicae-Arabicae-Persicae : Lexicon Turcico Arabico Persicum, 2000 (6 vol.) (D 63 VI)

Edebiyat

• AL-ĞAHIZ, Quatre essais, traduction française par Charles Vial, 1979 (COLL VI H 08)
• IBN AL-FĀRIḌ, Poèmes mystiques, 2001 (Coll V 194)
• KEILANI, I. (éd.), Trois épitres d’Abu Hayyan at-Tawhidi, 1951 (COLL V 023)

Düşünce tarihi

• Mélanges Louis Massignon, (3 vol.), 1956-7 (COLL V 035)
• Quand les Sciences parlent arabe VIIIe-XV siècle ap. J.C./IIe-IXe siècle H. Catalogue d’exposition, 2003 (CAT 062)
• CORBIN, H., Les motifs zoroastriens dans la philosophie de Sohrawardî : Shaykh-ol-Ishrâq (ob. 587-1191),1946 (ISL R 011)
• CORBIN, H. (éd.), Shihabaddin Yahya as-Suhrawardi : Opera metaphysica et mystica, Henri Corbin, 1945 (SL G 001-16)
• HAMIDULLAH, M. (éd), Abu’l-Husain Muhammad B. ‘Ali B. At-Taiyib Al-Basri (savant mu’tazilite mort à Bagdad en 436/1044), 1964 (COLL V 049-01)
• ISKANDAR, A. (éd.), Galen : On Examinations by which the Best Physicians are Recognized (Lp 41)
• MIRZA, W. (éd.), Qadi Nu’man B. Muhammad mort au Caire en 363/974 : Kitab al-Iqtisar : Traité de jurisprudence ismaélienne, 1957 (COLL V 037)
• ROSEN, F., (éd.), Al-Khwârazmî’s Algebra (ISL L 031)
• SANAGUSTIN, F. (éd.), Le livre des cent questions en médecine d’Abu Sahl ‘Isa b. Yahya al-Masihi (m. ca 401 h. / 1010), 2000 (COLL V 186 I)

Orta Çağ tarihi

• AL-‛ASKARĪ, Abū Hilāl, Le livre des califes qui s’en remirent au jugement d’un cadi, 2011 (ISL G 144)
• BIANQUIS, Th., Damas et la Syrie sous la domination fatimide (359-468/969-1076) : Essai d’interprétation de chroniques arabes médiévales (2  vol.), 1986-9, (COLL V 120 et 121)
• CAHEN, Cl. L’Islam des origines au début de l’empire ottoman, 1970 (F TH 094)
• CAHEN, Cl., Les peuples musulmans dans l’histoire médiévale, 1977 (COLL V 90)
• CANARD, M. Histoire de la dynastie des Hamdanides de Jazîra et de Syrie, T. 1, 1951 (ISL H 004)
• GARCIN, J.-C. (dir.), Etats, Sociétés et cultures du monde musulman médiévale Xe-XVe siècle, Tome 1 : L’évolution politique et sociale, 1995 (ISL H 128)
• JAZIM, M., Lumière de la connaissance : Règles, lois et coutumes du Yémen sous le règne du sultan rasoulide, 2003 (ISL T 44)
• LITTLE, D. P., History and Historiography of the Mamluks, 1986 (ISL H 082)
• AL-MUHAJER, Sh. J., Journal d’Ahmad Ibn Tawq 834/1430-915/1509 : La vie quotidienne à Damas à la fin de l’époque mamelouke, 2002 (COLL V 202)
• ROSENTHAL, F., A History of Muslim Historiography, 1968, (ISL H 011)
• SAUVAGET, Alep : Essai sur le développement d’une grande ville syrienne, des origines au milieu du XIXe siècle (2 vol.), 1941, (Coll II 036)
• SAYYID, A., Choix de passages de la Chronique d’Egypte d’Ibn Muyassar : Sélection faite par Taqiyy ad-Din Ahmad, 1981 (COLL VI G 17)
• SOURDEL, D., Le vizirat abbasside de 749 à 936 (132 à 324 de l’Hégire), 2 vol., 1959-60 (COLL V 040)
• SOURDEL, D., La description d’Alep d’Ibn Saddād : Edition critique d’al-A’laq al-Hatira (Tome I Section I), 1953 (COLL V 034)
• SOURDEL, J. et D., La civilisation de l’Islam classique, 1968 (H Gén 0061)

Modern tarih

• Proceedings of the International Symposium on Bilād al-Šām during the Ottoman Era, 2005 (TUR Ho 0247)
• AYALON, D. Studies on the Mamluks of Egypt 1250-1517, 1977, (ISL H 039)
• HEYBERGER, B., Les chrétiens du Proche-Orient au temps de la réforme catholique (Syrie, Liba, Palestine, XVIIe-XVIIIe siècles), 1994 (COLL VII 284)
• LELLOUCH, B., Les Ottomans en Egypte, Historiens et conquérants au XVIe siècle, 2006 (COLL XVI 11)
• RAYMOND, A., Arab Cities in the Ottoman Period: Cairo, Syria and the Maghreb, 2002, (Tur Ho 805)
• TUCKER J. E., Women in Nineteenth Century Egypt, 2002
• MARSOT, A., Egypt in the Reign of Muhammad Ali, 1990 (Tur Ho 660)
• MAYEUR-JAOEUN, Al-Sayyid Ahmad al-Badawi : Un grand saint de l’islam égyptien, 1994 (COLL VI G 32)
• SAUVAGET, J., MANTRAN, R., Règlements fiscaux ottomans : Les provinces syriennes, 1951 (COLL V 022)
• TEMIMI, A., Les provinces arabes à l’époque ottomane : Actes du Vie congrès du CIEPO tenu à Cambridge, 1987 Tur Ho 0296
• TEMIMI, A., Etudes d’histoire arabo-ottomane 1453-1918, 1994 TUR Ho 0530